Nguyễn Thành
Nhân dịch
(từ
Modern Sociological Theory của George Ritzer)
26
PIERRE BOURDIEU
Vào thời điểm bài viết này, Pierre Bourdieu đang
giữ một vị trí có uy tín trong xã hội
học ở trường College de France. Ra đời ở một thị trấn thôn quê nhỏ miền Nam
nước Pháp, và cha là một viên chức dân sự, Bourdieu lớn lên trong một gia cảnh
của tầng lớp thấp. Vào đầu những năm 1950, ông nhập học và sau đó nhận một bằng
cấp của một trường cao đẳng sư phạm có uy tín ở Paris, Ecole Normane
Superieure. Tuy nhiên, ông từ chối viết luận văn, một phần ông vì phản đối chất
lượng tầm thường của nền giáo dục và cơ cấu độc đoán ở nhà trường. Ông bị loại
ra bởi định hướng cộng sản chủ nghĩa, đặc biệt là chủ nghĩa Stalin của nhà
trường và đã hoạt động chống lại nó.
Bourdieu dạy học một thời gian ngắn ở một trường
tỉnh, nhưng bị bắt quân dịch vào năm 1956, và trải qua hai năm trong quân ngũ
Pháp ở Algeria. Ông đã viết một cuốn sách về những kinh nghiệm của mình và ở
lại Algeria thêm hai năm sau khi mãn hạn quân dịch. Ông quay lại Pháp năm 1960
và làm việc một năm với tư cách trợ giảng ở Đại học Paris. Ông dự các khóa
giảng về nhân loại học của Lévi Strauss ở College de France và làm trợ lý cho
nhà xã hội học Raymond Aron. Bourdieu dời tới Đại học Lille trong ba năm và
quay trở lại với vị trí Giám đốc nghiên cứu của Viện L’Ecole Practique des
Hautes Etudes năm 1964.
Trong những năm sau đó, Bourdieu trở thành một
nhân vật chủ yếu ở Paris, Pháp, và cuối cùng là trong các giới trí thức trên
thế giới. Tác phẩm của ông có một tác động lên nhiều lĩnh vực khác nhau, bao
gồm giáo dục, nhân loại học, và xã hội học. Ông tập hợp một nhóm học trò xung
quanh ông vào những năm 1960, và từ đó những người này đã cùng cộng tác với ông
cũng như có những đóng góp riêng của họ. Năm 1968, Trung tâm xã hội học Châu Âu
được sáng lập, và Bourdieu trở thành giám đốc của nó kể từ đấy. Gắn liền với
trung tâm là một công ty xuất bản đáng chú ý, Actes de là Recherche en Sciences
Sociales, là một nơi phát hành quan trọng cho tác phẩm của Bourdieu và các ủng
hộ viên của ông.
Năm 1981, khi Raymond Aron nghỉ hưu, chiếc ghế ở
College de France bị bỏ trống và phần đông các nhà xã hội học hàng đầu Pháp (ví
dụ, Raymond Boudon và Alain Touraine) đã cạnh tranh để chiếm nó. Tuy nhiên,
chiếc ghế này đã được tưởng thưởng cho
Bourdieu. Từ đấy, Bourdieu viết rất
nhiều so với thời gian trước đó, và danh tiếng của ông ngày càng lớn.
Một khía cạnh thú vị trong tác phẩm của Bourdieu
là cách thức trong đó các ý tưởng của ông được định hình, đôi lúc có tính chất
hiển hiện, đôi lúc có tính chất tiềm ẩn trong việc đối thoại liên tục với những
người khác. Ví dụ, nhiều ý tưởng ban sơ của ông được hình thành trong một cuộc
đối thoại với hai học giả hàng đầu của thời kỳ ông còn đang được đào tạo - Jean
Paul Sartre và Claude Lévi Strauss. Từ thuyết hiện sinh của Sartre, Bourdieu có
một ý thức mạnh mẽ về các actor với ý nghĩa là những người sáng tạo ra các thế
giới xã hội. Tuy nhiên, Bourdieu cảm
thấy Sartre đã đi quá xa và trao cho các actor quá nhiều năng lực, và trong quá
trình này đã làm ngơ các kềm hãm cấu trúc lên họ. Bị cuốn theo chiều hướng cấu
trúc, Bourdieu tự nhiên quay sang tác phẩm của nhà cấu trúc tiền bối, Lévi
Strauss. Ban đầu, ông bị cuốn hút rất mạnh theo định hướng này; trong thực tế,
ông tự mô tả bản thân trong một thời gian
là một “ nhà cấu trúc hạnh phúc” . Tuy nhiên, một số khảo cứu ban đầu đã
dẫn ông tới kết luận rằng thuyết cấu trúc có sự hạn chế, mặc dù theo một chiều
hướng khác, cũng như thuyết hiện sinh. Ông phản đối sự kiện các nhà cấu trúc
tự xem họ là các nhà quan sát có đăc
quyền đối với mọi người, những kẻ được giả thiết là bị kiểm soát bởi các cấu
trúc mà họ không ý thức được về chúng. Bourdieu đi đến chỗ ít quan tâm tới một
lĩnh vực tập trung độc nhất vào các kềm hãm cấu trúc, ông nói rằng xã hội học
có lẽ không xứng để khó nhọc dù chỉ một giờ, nếu nó chỉ có mục
đích duy nhất là phô bày các mối dây kích hoạt các cá thể nó quan sát - nếu nó
quên rằng nó phải làm việc với con người, ngay cả những người, như những con
búp bê, chơi một trò chơi trong đó họ không biết các quy tắc - nếu, nói ngắn
gọn, nó không tự giao cho bản thân công việc duy trì cho con người ý nghĩa của
những hành động của họ.
Bourdieu xác định
một trong những đối tượng cơ bản của ông trong việc phản ứng lại sự thái quá
cực đoan của thuyết cấu trúc: “Dự định của tôi là mang các actor đời thực trở
lại - những người đã biến mất trong đôi bàn tay của Lévi Strauss và các nhà cấu
trúc luận khác”. Nói cách khác, Bourdieu muốn hòa hợp ít nhất là phần nào đó
giữa thuyết hiện sinh của Sartre và thuyết cấu trúc của Lévi Strauss.
Tư duy của
Bourdieu cũng được định hình một cách sâu sắc bởi lý thuyết theo Marx và những
người Marxist. Như chúng ta đã thấy, khi còn là sinh viên, Bourdieu đã chống đối
một số các cực đoan quá khích của những người Marxist, và sau này ông phản đối
các tư tưởng của chủ nghĩa Marxist cấu trúc. Trong khi Bourdieu không thể được
coi là một người Marxist, hẳn nhiên có một số tư tưởng phát sinh từ lý thuyết marxian đã vận hành trong tác phẩm
của ông. Đáng chú ý nhất là sự nhấn mạnh của ông về thực hành (praxis) và khát
vọng của ông nhằm hòa hợp lý thuyết và (khảo sát) thực hành trong xã hội học của ông. (Có thể nói là thay
vì thuyết hiện sinh hay thuyết cấu trúc, Bourdieu thực hiện một loại “thực hành
học” [praxeology}. Trong tác phẩm của ông cũng có cả một tuyến của chủ nghĩa tự
do, trong đó có thể xem là ông quan tâm tới việc giải phóng con người khỏi sự
thống trị chính trị và giai cấp. Nhưng, như trường hợp của Sartre và Lévi
Strauss, tốt nhất có thể xem là Bourdieu
đã sáng tạo ra các ý tưởng của ông nhờ việc sử dụng Marx và các nhà
Marxist như là một xuất phát điểm.
Có những chỉ dấu
sự ảnh hưởng của các lý thuyết gia khác trong tác phẩm của ông, đặc biệt là của
Weber và của lý thuyết gia xã hội học Pháp hàng
đầu, Emile Durkheim. Tuy nhiên, Bourdieu chống đối việc bị gọi là theo
Marx, theo Weber hay theo Durkheim, hay bất kỳ tên gọi nào khác. Ông xem các
tên gọi như thế đã hạn chế, đơn giản hóa, và sử dụng bạo lực đối với tác phẩm
của ông. Theo nghĩa nào đó, Bourdieu đã phát triển các ý tưởng của ông trong
một đối thoại phê phán đã khởi đầu trong khi ông còn là một sinh viên và tiếp
tục cho đến ngày nay. “Mọi điều mà tôi đã làm được trong xã hội học và nhân
loại học là do tôi đã làm ngược lại những gì tôi được dạy cũng nhiều bằng những
gì tôi nhờ ở chúng”.
27
ANTHONY
GIDDENS
Anthony Giddens
là lý thuyết gia xã hội quan trọng nhất đương thời của Anh Quốc và là một trong
số ít lý thuyết gia có tầm ảnh hưởng nhất trên toàn thế giới. Giddens ra đời
ngày 18/1/1938. Ông theo học ở Đại học Hull, Trường Kinh tế London và Đại học
London.Giddens được bổ nhiệm chức giảng viên ở Đại học Leicester năm 1961. Tác
phẩm đầu của ông có tính chất thực nghiệm và tập trung vào vấn đề tự sát. Năm 1969
ông chuyển sang chức vụ giảng viên về xã hội học của trường Đại học danh tiếng
Cambridge, và đồng thời là một thành viên ban giám đốc của trường King’s
College. Ông tiến hành một công trình nghiên cứu văn hoá chéo, đưa đến sự thành
công hiển nhiên trên phạm vi thế giới của tác phẩm đầu của mình, cuốn Cấu trúc giai cấp của các xã hội tiến bộ
(1975). Trong thập niên kế tiếp, Giddens công bố một số tác phẩm lý thuyết quan
trọng. Trong các tác phẩm này, ông bắt đầu một quá trình từng bước một để xây
dựng viễn cảnh lý thuyết riêng của mình, được biết đến với cái tên lý thuyết cấu trúc luận. Nhiều năm lao
động tích lũy đưa đến sự xuất hiện một tác phẩm vào năm 1984, Sự thiết lập xã hội: Phác hoạ về lý thuyết
cấu trúc luận, đã thiết lập nên một trình bày hệ thống riêng lẻ có tầm quan
trọng nhất về viễn cảnh lý thuyết của Giddens. Năm 1985, Giddens được bổ nhiệm
chức vụ Giáo sư xã hội học ở Đại học Cambridge.
Giddens đã là một
lực lượng trong lý thuyết xã hội học trong suốt hai thập kỷ. Ngoài ra, ông còn
đóng một vai trò sâu sắc trong việc định hình xã hội học đương thời ở Anh.
Chẳng hạn, ông đã phục vụ với tư cách một tư vấn biên tập cho hai công ty xuất
bản - Macmillan và Hutchintson. Một số lượng lớn tác phẩm đã được ra đời dưới
quyền biên tập của ông. Quan trọng nhất, ông là đồng sáng lập viên của Polity
Press, một nhà xuất bản cực kỳ năng động và có nhiều ảnh hưởng, đặc biệt trong
lĩnh vực lý thuyết xã hội học. Giddens cũng công bố một cuốn giáo trình theo
phong cách Mỹ, cuốn Xã hội học (1987),
là một thành công trên quy mô thế giới.
Với tư cách một
lý thuyết gia, Giddens có tầm ảnh hưởng rất cao ở Mỹ, cũng như nhiều nơi khác
trên thế giới. Điều thú vị là, tác phẩm của ông lại ít được đón nhận ngay tại
quê hương Anh Quốc của ông hơn so với những nơi khác trên thế giới. Điều này có
thể phần nào do thực tế rằng Giddens đã đạt được thắng lợi trong lĩnh vực lý
thuyết trên phạm vi thế giới mà nhiều nhà lý thuyết xã hội Anh khác tìm kiếm
nhưng không đạt được. Như Craib nói,
“Giddens có lẽ đã nhận ra khả năng tưởng tượng của nhiều người trong chúng ta,
những kẻ cống hiến đời mình cho xã hội học trong quá trình tranh chấp căng
thẳng và kích thích mà từ đó lý thuyết cấu trúc luận đã phát triển”.
28
JURGEN
HABERMAS
Jurgen Habermas
có thể được xem là tư tưởng gia quan
trọng nhất trên thế giới ngày nay. Ra đời ở Dusseldorf, Đức ngày 18/6/1929, gia
đình ông thuộc tầng lớp trung lưu và khá theo truyền thống. Bố của ông là giám
đốc Phòng Thương mại. Trong những năm đầu thời niên thiếu trong thời kỳ Thế
chiến II, Habermas đã chịu ảnh hưởng sâu sắc của chiến tranh. Sự kết thúc chiến
tranh đem lại niềm hy vọng và các cơ hội mới
cho nhiều người Đức, bao gồm Habermas. Sự sụp đổ của chủ nghĩa quốc xã đưa tới tinh thần lạc quan về tương lai của
nước Đức, nhưng Habermas thất vọng vì
việc thiếu một sự tiến triển sâu rộng trong những năm sau chiến tranh.
Với sự kết thúc của chủ nghĩa quốc xã, tất cả mọi loại cơ hội tri thức nảy
sinh, và những quyển sách bị cấm đoán trước đây đã được đến tay chàng thanh
niên Habermas, bao gồm nền trước tác của Đức và phương Tây, cũng như các tiểu
luận của Marx và Engels. Giữa năm 1949 và 1954, Habermas nghiên cứu một loạt
các đề tài khác nhau (ví dụ, triết học, tâm lý học, văn học Đức) ở Gottingen,
Zurich và Born. Tuy nhiên, không có một ai
trong các giáo viên ở các trường mà Habermas theo học thật sự sáng chói,
và phần lớn đều thoả hiệp với thực tế rằng hoặc là họ công khai ủng hộ chủ
nghĩa quốc xã, hoặc là đơn giản tiếp tục
thực hiện các nghĩa vụ nghề nghiệp của họ dưới chế độ quốc xã. Habermas nhận
học vị tiến sĩ ở Đại học Born năm 1954
và làm việc hai năm với tư cách một phóng viên.
Năm 1956,
Habermas tới Viện nghiên cứu xã hội ở Frankfurt và trở nên gắn bó với trường
phái Frankfurt. Trong thực tế, ông trở thành trợ lý nghiên cứu cho một trong những thành viên sáng chói nhất của
trường phái đó, Theodor Adorno, cũng như là một thành viên của viện. Trong khi
trường phái Frankfurt thường được coi là có tính chất cố kết cao độ, đó không
phải là quan điểm của Habermas:
Đối với tôi không bao giờ có một thứ lý thuyết trước sau như một.
Adorno viết các tiểu luận phê phán về văn hoá và cũng mở những khoá giảng về
Hegels. Ông thể hiện là một người Marxist về cơ bản, và đúng là như thế.
Trong khi ông gắn
bó với Viện Nghiên cứu xã hội, Habermas đã chứng tỏ ngay từ buổi đầu một định
hướng độc lập về tri thức. Thực tế, năm 1957, một bài báo của Habermas đã gây
rắc rối cho ông với người lãnh đạo của Viện, Max Horkheimer. Habermas kêu gọi
tư duy phê phán và hành động thực hành, nhưng Horkheimer e rằng một quan điểm
như thế có thể làm mất đi sự tài trợ
công khai cho Viện. Thực tế, Horkheimer đã mạnh mẽ khuyến cáo rằng Habermas có
thể bị trục xuất khỏi viện. Ông nói về Habermas: “Hẳn nhiên anh ta có một sự
nghiệp tốt, hay thậm chí là sáng chói, với tư cách một nhà văn ở phía trước,
nhưng anh ta sẽ chỉ gây cho viện những nguy hại lớn lao”. Bài báo cuối cùng
được ấn hành, nhưng không dưới sự bảo hộ của viện, và không ám chỉ gì tới nó.
Cuối cùng, Horkheimer đưa ra những điều kiện không thể chấp nhận cho tác phẩm
của Habermas, và Habermas xin từ chức.
Năm 1961,
Habermas trở thành một gia sư và hoàn tất “sự chuẩn bị tư cách giáo sư của ông” (một luận văn thứ hai theo yêu cầu
của các trường đại học Đức) ở Đại học Marburg. Đã xuất bản một số tác phẩm đáng
chú ý, Habermas được tiến cử một chức giáo sư về triết học ở Đại học Heidelberg
thậm chí trước lúc ông hoàn tất sự chuẩn bị tư cách giáo sư. Ông ở lại Đại học
Heidelberg cho tới năm 1964, rồi chuyển sang Đại học Frankfurt với tư cách giáo sư triết học và xã
hội học. Từ năm 1971 cho tới 1981 ông là giám đốc của Viện Max Planck. Ông trở
lại Đại học Frankfurt với tư cách giáo sư triết học, và năm 1994 ông trở thành
một giáo sư danh dự ở đó. Ông đã giành được một số giải thưởng hàn lâm uy tín và
được trao danh hiệu giáo sư danh dự ở một số trường đại học.
Trong nhiều năm,
Habermas đã là một người tân Marxist hàng đầu trên thế giới. Tuy nhiên, qua
thời gian, tác phẩm của ông đã được mở rộng để bao gồm nhiều nguồn đầu vào lý
thuyết khác nhau. Habermas tiếp tục duy trì niềm hy vọng vào tương lai của thế
giới hiện đại. Chính ở ý thức này, ông đã viết về dự án chưa hoàn tất của thời
hiện đại. Trong khi Marx tập trung vào lao động, Habermas quan tâm chủ yếu tới
sự thông tin, mà ông xem là một quá trình có tính chất phổ quát hơn lao động.
Trong khi Marx quan tâm đến ảnh hưởng bóp méo của xã hội tư bản lên lao động,
Habermas quan tâm tới cách thức cấu trúc của xã hội tư bản bóp méo thông tin. Trong khi Marx tìm kiếm một
thế giới tương lai bao gồm lao động toàn diện và sáng tạo, Habremas tìm kiếm
một xã hội tương lai được định tính bởi sự thông tin tự do và cởi mở. Như vậy,
có những tương đồng đáng ngạc nhiên giữa các lý thuyết của Marx và Habermas.
Nói chung hơn, cả hai đều là những nhà hiện đại tin tưởng rằng vào thời của họ
dự án của thời hiện đại (lao động toàn diện và sáng tạo của Marx, và thông tin
tự do và cởi mở của Habermas) vẫn còn chưa hoàn tất. Thế nhưng, cả hai đều tin
rằng trong tương lai, dự án đó sẽ được hoàn thành.
Chính sự tận tâm
đối với chủ nghĩa hiện đại này, và niềm tin của ông vào tương lai đã tách
Habermas ra khỏi nhiều tư tưởng gia hàng đầu đương thời khác, thí dụ Jean
Baudrillard và các nhà hậu hiện đại khác. Trong khi những người này thường bị
lái theo chủ nghĩa hư vô, Habermas tiếp tục tin tưởng vào dự án cả đời người
(và của thời hiện đại) của ông. Tương tự, trong khi các nhà hậu hiện đại khác
(ví dụ Liotard) phản đối khả năng tạo tác ra các thể văn đại tự sự, Habermas
tiếp tục làm việc và ủng hộ cái có lẽ là lý thuyết lớn đáng chú ý nhất trong lý
thuyết xã hội hiện đại. Phần lớn đang có nguy cơ cho Habermas trong cuộc đấu tranh với các nhà
hậu hiện đại của ông. Nếu họ thắng, Habermas có thể được xem là tư tưởng gia
hiện đại lớn cuối cùng. Nếu Habermas (và các ủng hộ viên của ông) giành thắng
lợi, ông có thể được xem là người cứu tinh của dự án hiện đại và lý thuyết lớn
trong các môn khoa học xã hội.
29
MICHEL FOUCAULT
Khi ông chết vì
bệnh AIDS vào năm 1984 ở tuổi 57, “Michel Foucault có lẽ là nhà trí thức đơn
độc, nổi tiếng nhất trên thế giới”. Danh vọng đó xuất phát từ một thể loại tác
phẩm hấp dẫn, đã có ảnh hưởng tới các tư tưởng gia trong một số lĩnh vực khác
nhau, bao gồm xã hội học. Fouvault cũng sống một cuộc đời cực kỳ thú vị, và các
chủ đề đã định tính cuộc đời của ông cũng có xu hướng xác định tác phẩm của
ông. Trong thực tế, có thể lập luận rằng
thông qua tác phẩm của mình, Foucault
đang tìm kiếm một nhận thức tốt hơn về bản thân ông và các lực lượng dẫn
ông tới chỗ sống một cuộc đời như đã sống. Đáng chú ý nhất trong các chủ đề
chung đối với cuộc đời và tác phẩm của ông là những ám ảnh của ông về giới
tính, “các kinh nghiệm hạn chế” (chỗ mà mọi người [kể cả chính ông] lao một
cách chủ định thân thể và trí tuệ của họ vào đỉnh điểm nguy cơ) và cái chết.
Đáng thú vị là, các kinh nghiệm tình dục và hạn chế của ông không chỉ liên quan
sâu sắc tới cuộc đời và tác phẩm, mà cả tới cái chết của ông.
Trong các tác
phẩm cuối cùng của Foucault là một tác phẩm bộ ba dành riêng cho giới tính – Lịch sử của hoạt động tình dục (1976), Sự chăm sóc bản thân (1984), và Công dụng của niềm vui (1984). Các tác
phẩm này phản ánh nỗi ám ảnh cả đời của Foucault đối với giới tính. Phần lớn
cuộc đời ông dường như được xác định bởi
nỗi ám ảnh này, nói riêng là chứng đồng
tính ái và bạo dâm của ông. Trong một chuyến đi tới San Francisco năm 1975,
Foucault viếng thăm và bị hấp dẫn sâu sắc bởi cộng đồng đồng tính ái nam đông
đảo của thành phố này. Vào lúc đó, và trong suốt nhiều lần ghé thăm sau này của
ông, ông trở thành một thành viên tích cực của các hoạt động đồng tính ái và
bạo dâm đang bùng nổ tới cực điểm vào giai đoạn đó trước khi có một nhận thức
về bệnh AIDS. Cụ thể hơn, Foucault có vẻ bị lôi cuốn vào các
hoạt động tình dục phi nhân tính đang phổ biến trong các nhà tắm công cộng rẻ
tiền ở thời điểm và không gian đó. Sự chú ý và tham gia của ông vào các cộng
đồng và các hoạt động này là một phần mối quan tâm cả đời vào “cái không thể cưỡng lại, không nói nên
lời, cái kinh khủng rùng rợn, sự sửng sốt bàng hoàng và sự mê ly”. Nói cách
khác, trong cuộc đời (và trong tác phẩm) Foucault quan tâm sâu sắc tới “các
kinh nghiệm hạn chế” như các hoạt động bạo dâm phi nhân tính diễn ra trong và
xung quanh các nhà tắm công cộng. Niềm tin của Foucault là chính trong những kinh nghiệm hạn chế đó, các
tư duy bùng nổ về tri thức và cá nhân và các mặc khải trở thành có thể. Rõ ràng
là Foucault xem các hoạt động bạo dâm (S/M) là các kinh nghiệm hạn chế như thế.
Như ông nhận định, “Tôi nghĩ S/M còn có
ý nghĩa nhiều hơn thế; nó là sáng tạo thật sự về các khả năng mới của niềm vui,
mà trước đó mọi người chưa từng biết”.
Như vậy, tình dục
có liên quan tới các kinh nghiệm hạn chế, và cả hai, tới lượt chúng, có liên
quan tới quan điểm của ông về cái chết: “Tôi nghĩ loại niềm vui tôi xem là niềm
vui thật sự sẽ rất sâu thẳm, rất mãnh liệt, rất khó cưỡng lại đến nỗi tôi không
thể duy trì nó… Niềm vui hoàn toàn trọn vẹn… đối với tôi, nó gắn liền với cái
chết”. Trong khi không có cách nào biết
chắc là Foucault nhiễm bệnh AIDS ở San Francisco, thực tế là ông ghé thăm thành
phố đó vào các năm 1979, 1980, 1983. Thậm chí vào mùa thu năm 1983, khi ông đã
biết rất rõ về bệnh AIDS và thực tế rằng những người đồng tính ái chính là các
nguồn nhiễm bệnh, ông vẫn chìm vào các quan hệ tình dục phi nhân tính trong các
nhà tắm công cộng ở San Francisco. Như James Miller nói: “Chấp nhận mức độ nguy
cơ mới, ông lại dính vào các cuộc truy hoan kinh khủng, run rẩy với nỗi thống
khổ cực kỳ, tự nguyện xóa bỏ mình, đập tan các giới hạn của ý thức, để cho cơn
đau thực sự, cụ thể tan chảy thành niềm vui khoái thông qua thuật giả kim của
chủ nghĩa tự kỷ”. Theo người đồng nghiệp lâu năm này của Foucault: “Ông ấy xem
AIDS rất nghiêm túc… khi ông tới San Francisco lần cuối, ông coi nó là một ‘kinh
nghiệm hạn chế’.” Như vậy, dường như quan tâm của Foucault vào giới tính và các
kinh nghiệm giới hạn (ví dụ, chứng bạo dâm/khổ dâm) có liên quan tới cái chết
của ông. Như Foucault nhận định: “Chết vì tình yêu của các chàng trai: Cái gì
có thể đẹp hơn thế?”
Tình dục không
chỉ là phương cách duy nhất trong đó Foucault đẩy bản thân ông tới các giới hạn
trong cuộc sống riêng tư của ông. Ông cũng có một kinh nghiệm hạn chế với ma túy ở Zabriskie Point trong Thung lũng
Tử thần vào mùa xuân năm 1975. Ở đó
Foucault thử ma túy lần đầu tiên, và ma túy đã đẩy trí tuệ của ông tới giới
hạn: “Bầu trời bị nổ tung… và các vì sao rơi xuống tôi như mưa. Tôi biết nó
không thực, nhưng nó là chân lý”. Với nước mắt chảy tràn trên mặt, Foucault
nói: “ Tôi rất hạnh phúc… Đêm nay tôi đã đạt tới một viễn cảnh tươi mới về bản
thân tôi…Giờ tôi đã hiểu về tính dục của mình… Chúng ta phải về nhà thôi”.
(trích dẫn J. Miller)
Trước khi trải
nghiệm ma túy, Foucault đã vất vả với công việc khảo cứu đang thực hiện của ông
về lịch sử của hoạt động tình dục. Ông dự tính tiếp cận công việc đó nhiều
ngang với tiếp cận trước đó trong tác phẩm về chứng điên và các vấn đề khác.
Nhưng sau kinh nghiệm với ma túy, ông cân nhắc lại toàn bộ dự án. Trong những
điều khác, dự án này đi đến chỗ tập trung hơn vào bản ngã. Có lẽ đó chính là
tiêu điểm mới mà Foucault lường trước, khi, trong chuyến thử ma túy của ông,
ông nói về việc quay trở về nhà (trở lại bản ngã).
Foucault đẩy bản
thân tới giới hạn không chỉ trong cuộc sống nghề nghiệp của ông, mà cả trong tác phẩm. Thực sự, có thể lý luận rằng bản chất cực đoan của cả
hai mặt này có xu hướng kích thích lẫn nhau. Dù người ta có thể nói bất cứ điều
gì về tác phẩm của ông, rõ ràng nó có tính chất sáng tạo lớn lao; nó được đẩy
lên và thậm chí vượt ra khỏi các giới hạn của sự sáng tạo. Tác phẩm của ông là
một kinh nghiệm hạn chế đối với ông, và việc nghiên cứu về nó có thể là một
kinh nghiệm hạn chế đối với người đọc.
Vì ông đã hoạt
động ở mức giới hạn, cuộc đời và tác phẩm của Foucault bất chấp các định nghĩa
đơn giản. Sự bất lực này có thể là tốt đối với Foucault, đưa ra sự kiện rằng
ông đã từng viết rằng: “Đừng hỏi tôi là ai và đừng bắt tôi vẫn là con người cũ…
Có nhiều hơn một người, không ngờ gì nữa giống như tôi, đang viết để không còn
có gương mặt nữa”.
30
GEORGE RITZER: Tiểu sử tự thuật như là một công cụ siêu lý thuyết
Tác phẩm tiểu sử
và tiểu sử tự thuật hữu dụng trong việc giúp chúng ta thấu hiểu thế giới của
các lý thuyết gia xã hội học, và của các nhà xã hội học nói chung. Nhà sử học
về khoa học, Thomas Hankin, lý giải theo cách sau:
(Một) tiểu sử hoàn toàn hòa hợp của một nhà khoa học bao gồm không
chỉ cá tính của anh ta, mà cả tác phẩm khoa học, bối cảnh ri thức và xã hội của
thời đại của anh ta…vẫn là cách thức tốt nhất để đi tới nhiều vấn đề vây quanh
công việc viết lách về lịch sử của khoa học…Khoa học được sáng tạo bởi các cá
nhân, tuy nhiên nó bị lái đi rất nhiều bởi các lực lượng bên ngoài, các lực
lượng này tác động qua chính bản thân nhà khoa học. Tiểu sử là một kính viễn
vọng văn học mà qua nó chúng ta có thể quan sát một cách tốt nhất quá trình
này.
Điều Hankins nhận định về các nhà khoa học nói
chung nói lên định hướng của tôi đối với các tiểu sử của các lý thuyết gia xã
hội học, bao gồm bản thân tôi. Mẩu tiểu sử tự thuật này được xây dựng để đưa ra
ít nhất là một vài phương cách trong đó tiểu sử có thể là một công cụ cho phân
tích siêu lý thuyết.
Trong khi tôi đã dạy ở phân khoa xã hội học gần
30 năm qua, và đã viết khá nhiều điều về xã hội học, bằng cử nhân của tôi
(trường City College của New York, năm 1962) là về tâm lý học, bằng cao học của
tôi (Đại học Michigan, 1964) là về quản trị nhân sự, và bằng tiến sĩ của tôi
(Đại học Cornell, 1968) là về các quan hệ lao động và công nghiệp. Sự thiếu nền
tảng căn bản về xã hội học đã đưa tới việc nghiên cứu cả đời về lý thuyết xã
hội học, một nỗ lực mà tôi đã gọi tên nó là “sự siêu lý thuyết hóa”. Nó cũng,
ít ra là ở một ý nghĩa nào đó, trợ giúp tôi cố nhận thức được lý thuyết xã hội
học. Vì tôi không được đào tạo theo một “trường phái” đặc biệt nào, tôi đi tới
chỗ nghiên cứu lý thuyết xã hội học với chỉ một vài khái niệm và xu hướng có
trước. Đúng hơn, tôi là một sinh viên của “các trường phái tư duy”; tất cả đều
có lợi cho tôi.
Có lẽ vì tôi thường không thể xử lý được xung
đột, trong tác phẩm của tôi, tôi thường tìm kiếm cách để giải quyết xung đột và
điều hòa các viễn cảnh và các định hướng tranh chấp nhau. Trong luận án của
tôi, về sau được xuất bản như là một cuốn sách (Ritzer và Trice, 19969), tôi
quan tâm tới các cách thức trong đó các nhà quản trị nhân sự giải quyết các
xung đột vai trò. Trong nhiều năm, tôi đã chú ý tới các kỹ thuật được sử dụng
bởi các công nhân để đối phó với các xung đột trong công việc. Vấn đề này là
trọng tâm của bài viết về xã hội học nghề nghiệp của tôi (Rizer và Walczak,
1986). Quan trọng hơn, giải pháp cho xung đột đi vào trung tâm của tác phẩm về
siêu lý thuyết đã là mối quan tâm của tôi trong hơn hai thập kỷ.
Tác phẩm siêu lý thuyết đầu tiên của tôi, Xã hội học: một khoa học đa mô hình, đã
tìm cách không chỉ phác họa các mô hình cách biệt, và thường có tính chất xung
đột trong xã hội học, mà còn để đưa ra trường hợp về sự kiên kết, sự nhảy vọt,
sự bắc cầu và sự hòa hợp mô hình. Thấy
bất tiện với xung đột về mô hình, tôi muốn thấy có nhiều đồng điệu và hòa hợp
hơn trong xã hội học. Khát khao đó dẫn tới việc xuất bản cuốn Hướng tới một mô hình xã hội học hòa hợp hơn,
trong đó, tôi phát triển trọn vẹn hơn nhận thức của mình về một mô hình hòa
hợp. Trong mấy năm gần đây, mối quan tâm đến việc xử lý sự xung đột lý thuyết
đã dẫn tôi tới chỗ tập trung vào các hòa hợp vi mô-vĩ mô và cơ quan-cấu trúc,
cũng như vấn đề lớn về các tổng hợp lý thuyết. Như tôi thấy, có những chứng cứ
đáng kể rằng lý thuyết xã hội học từ mấy thập kỷ qua đang đi ra khỏi chủ nghĩa
cực đoan về lý thuyết và sự xung đột, và hướng tới sự điều hòa, hội nhập lớn
hơn về lý thuyết. Nhưng, đưa ra tính cách của tôi, người ta có thể kỳ vọng tôi
thấy được điều gì?
Mối quan tâm tới tác phẩm siêu lý thuyết của tôi
được lý giải bởi khao khát muốn thấu hiểu lý thuyết tốt hơn và để xử lý xung
đột trong lý thuyết xã hội học. Trong cuốn Sự
siêu lý thuyết hóa trong xã hội học, cũng như trong một vựng tập cải biên, Sự siêu lý thuyết hóa, tôi đã nâng cao
nhu cầu được biết nhiều hơn về lý thuyết xã hội học tới cấp độ một nhu cầu đối
với bộ môn theo nghĩa một tổng thể. Nói cho cùng, sự siêu lý thuyết hóa đơn
giản chỉ là sự nghiên cứu có hệ thống về lý thuyết xã hội học. Tôi tin rằng
chúng ta cần phải làm nhiều hơn nữa việc này để có một nhận thức tốt hơn về lý
thuyết, để tạo ra lý thuyết mới và các viễn cảnh lý thuyết bao trùm mới (hoặc
các siêu lý thuyết). Nghiên cứu siêu lý thuyết cũng được định hướng tới việc
gạn lọc các vấn đề hay gây tranh chấp, việc giải quyết các tranh chấp, và cho
phép sự hòa hợp và tổng hợp lớn lao hơn. Ngoài ra, tác phẩm siêu lý thuyết,
theo quan điểm của tôi, quá cách xa với thế giới thực tiễn đến nỗi sự xung đột
được tìm thấy ở đó tương đối ít đau thương và dễ dàng khắc phục hơn.
Một đặc tính cá nhân khác, ý thức của tôi về bản
thân là một cá nhân duy lý cao độ, đã dự báo tác phẩm siêu lý thuyết của tôi.
Xuất phát điểm của tôi thường là lý thuyết Weber về sự hợp lý hóa, và tôi đã xử
lý mối quan hệ giữa sự hợp lý hóa và sự chuyên môn hóa. Trong một tiểu luận và
một cuốn sách, Sự McDonald hóa của xã hội,
tôi đã lập luận rằng trong khi chế độ bàn giấy là mô hình cho sự hợp lý hóa hình thức ở thời
đại của Weber, mô hình đó trong xã hội
hiện đại là nhà hàng fast-food. Có những chứng cứ đáng kể rằng các đặc tính nền
tảng của quá trình McDonald hóa đang có ảnh hưởng tới một loạt các khu vực ở Mỹ
và phần còn lại của thế giới. Thực tế, một trong những vấn đề được xử lý trong một cuốn sách gần đây hơn,
cuốn Nước Mỹ cấp tốc: Một phê phán về xã
hội thẻ tín dụng toàn cầu (1995), là cách thức trong đó các thẻ tín dụng đã
MacDonald hóa quá trình qua đó chúng ta
thủ đắc và sử dụng tín dụng. Cuốn này cũng xử lý một loạt các vấn đề khác, bao gồm vai trò của
thẻ tín dụng (và các nhà hàng fast-food) trong các khu vực rộng lớn đang bị Mỹ
hóa của phần còn lại của thế giới. Tôi cũng xử lý sự thất bại của nền công
nghiệp ô-tô Mỹ và sự thành công của nền công nghiệp ô-tô Nhật bản, đặc biệt
trong những năm 1970 và 1980. Luận đề của tôi là sự thất bại của người Mỹ có
thể truy nguyên tới sự tin cậy tuyệt đối của nó vào sự hợp lý hình thức, trong
khi thành công của người Nhật gắn liền với sự siêu hợp lý hóa của nó, bao gồm
việc tận dụng tất cả bốn kiểu hợp lý của thuyết Weber - hình thức, thực chất,
lý thuyết và thực hành. Sự khôi phục gần
đây của nền công nghiệp ô-tô Mỹ cho thấy nó có thể sử dụng tốt hơn cả bốn kiểu
hợp lý đó.
Sau khi đánh một vòng từ siêu lý thuyết hóa đến xây dựng lý thuyết về
các hiện tượng bình thường hơn như các nhà hàng fast-food, các thẻ tín dụng và
nền công nghiệp ô-tô, tôi đang trong quá trình quay trở về với các vấn đề siêu
lý thuyết. Ví dụ, một số tác phẩm hiện nay của tôi xử lý mối quan hệ giữa siêu
lý thuyết hóa và lịch sử các môn khoa học của Foucault, xã hội học phản ánh và
xã hội học phân tích của Pierre Bourdieu, và quan trọng nhất, thuyết hậu hiện
đại.
