Mạc Can: Người nói tiếng bồ câu

Lâu ngày không gặp, bỗng dưng tôi thấy nhơ nhớ nghệ sĩ Mạc Can, gọi hỏi thăm, ông hẹn tôi sáng hôm sau đến số 81 Trần Quốc Thảo uống cà phê.

Ông vẫn như lần đầu tiên tôi gặp và nhiều lần sau đó. Vẫn chiếc xe gắn máy gồ ghề có cái boóc-ba-ga tổ chảng giống y một chiếc xe thồ thứ thiệt. Vẫn chiếc áo ghi-lê cũ mèm bạc màu sương gió. Vẫn gương mặt hiền lành, nụ cười đôn hậu. Vẫn cái lap top đời cũ xù xì, “ghẻ chóc” (theo lời nói vui của Mạc Can, vì nó bị dán đầy băng keo để che những chỗ nứt vỡ trên lớp vỏ. Cái lap top này ngộ lắm! Nếu vui thì chẳng việc gì, nếu buồn tình nó nhất định “đình công”, không chịu khởi động. Báo hại ông phải vỗ về nhè nhẹ như xoa dịu nó, nó mới chịu lên đèn).

Có những người dù chỉ gặp một lần thôi, cũng đủ cho người ta giữ mãi những ấn tượng tốt đẹp khó quên. Mạc Can là một người như vậy. Ngoài ra, ở ông có một cái gì đó thật là mâu thuẫn. Ngay lần đầu gặp ông không hiểu sao tôi đã có cảm giác này. Và càng trao đổi tâm tình với ông nhiều hơn, hiểu rõ ông hơn, tôi càng có cơ sở để khẳng định cảm giác ban đầu của mình không hề sai lệch. Mạc Can có một vẻ ngoài rất “hề”! Chỉ cần ông trổ tài biểu cảm trên nét mặt chút xíu thôi, người ta sẽ phải ôm bụng cười lăn lóc. Nhưng gặp ông, không phải trên màn bạc, trên sân khấu, trong những vai diễn gây cười, mà ở một khoảng cách rất gần; lắng nghe những lời tâm sự của ông; nhìn vào đôi mắt ẩn chứa lắm nỗi niềm của ông, người ta biết rằng trong con người này có một chiều sâu tâm hồn u uẩn. Lời tâm sự sau của ông có lẽ đáng để cho mọi người suy ngẫm: “Sau khi Tấm ván phóng dao và một số truyện ngắn khác được công bố, có nhiều bạn đọc gặp tui đã hỏi, sao anh/chú là diễn viên hài mà viết truyện buồn quá. Truyện nào đọc cũng buồn muốn khóc...Tui không biết phải trả lời họ làm sao... Thật ra, tui vốn là một con người hay buồn. Tui buồn nhiều hơn vui. Và tui rất sợ đám đông, sợ những người xa lạ, đến bây giờ cũng còn sợ. Chỉ khi bắt đầu diễn xuất, đã nhập vào nhân vật, nỗi sợ đó mới mất đi.”

Nỗi buồn, nỗi sợ đó, theo những gì ông kể, bắt nguồn từ tuổi thơ cơ cực, bị người đời hiếp đáp, từ những trải nghiệm cay đắng xót xa, những bôn ba lận đận trong vòng xoáy cuộc đời, những ngộ nhận hiểu lầm của bao người quen lạ. Khi chưa từng gặp ông, tôi vẫn nghĩ ông là một người nghệ sĩ, chỉ sống bằng nghề biểu diễn. Sau này mới biết đời ông đã qua lắm thăng trầm, đã nếm đủ mùi vị cuộc đời thông qua hàng chục phương kế sinh nhai: bán trà đá, bánh kẹo rong, bán chim bồ câu, đạp xích lô, ba gác... Ông không nói hết những nhục nhằn đã trải, nhưng qua giọng nói run run nghèn nghẹn, tôi biết ấn tượng về những gì đã xảy đến với ông thật sự nặng nề, và đến bây giờ nó cũng còn lưu dấu.

Viết đến đây, tôi chợt nhớ mang máng những nhận xét của nhà văn Nga K. Pauxtốpxki về tác giả của “Cánh buồm đỏ thắm”- nhà văn Alếchxanđrơ Grin : “Tôi... ngạc nhiên khi biết tiểu sử của Grin, khi tôi biết cuộc đời cay cực chưa từng thấy của một con người...Không hiểu sao con người kín đáo và bị những rủi ro của cuộc sống đánh cho tơi tả ấy lại có thể giữ gìn được thiên tư vĩ đại của sức tưởng tượng trong trắng và mạnh mẽ, lòng tin ở con người và nụ cười rụt rè qua cuộc đời đầy những dày vò...” (Bông hồng vàng – Kim Ân dịch - NXB Văn học 1982- trang 252). Tôi nhớ đến những câu trên, vì nó cũng có thể đúng với trường hợp của Mạc Can. Rõ ràng, ông ít khi bộc lộ những nỗi niềm riêng và luôn xuất hiện trước mắt công chúng, nhất là trước những cháu bé, như một sứ giả của tiếng cười, của niềm vui trong sáng.

Dù sao, nếu cuộc đời có nhiều ngang trái chua cay, cuộc đời vẫn còn có những niềm vui, vẫn ươm mầm cho ước mơ, hy vọng. Có lần Mạc Can kể cho tôi nghe về tuổi thơ của mình. Sinh ra trên một con đò trôi dạt đó đây trên khắp nẻo đường lưu diễn, tuổi thơ ông gắn với con đò, với những buổi biểu diễn trong những thị trấn làng mạc khắp sáu tỉnh miền Tây hồi đó. Trò vui tuổi nhỏ của ông là những trận đá banh với đám trẻ con nghèo cạnh bến sông (mà “banh chỉ là những cục rơm được bện lại cho tròn, chứ nào được là banh nhựa”), là những buổi tắm sông dưới tàng cây râm mát của một gốc đa già mọc ở ven bờ. Ông kể: “Tui hay nằm mơ. Nhưng có một giấc mơ lạ lắm. Nó cứ trở đi, trở lại mãi với tui. Trong giấc mơ đó, tui tìm về một bến sông, tìm lại gốc đa cổ thụ có một cái bọng rất lớn, có thể chứa lọt một đứa con nít năm bảy tuổi. Nhưng đi hoài, đi hoài, trong những giấc mơ đó, chưa bao giờ tui tìm thấy đường về chốn cũ.” Lúc đó, tôi nói với ông rằng có lẽ gốc đa cổ thụ ấy, bến sông ấy, những lúc tắm sông, trèo lên ngồi cạnh bọng cây ấy, chính là nơi chốn, khoảng thời gian bình an hạnh phúc nhất mà ông từng trải qua, nên nó đã in sâu vào tiềm thức của ông. Nó là biểu tượng cho khát vọng tìm kiếm lại những gì an lành, đẹp đẽ nhất đời ông. Ông gật đầu không nói, có lẽ cũng đồng ý với tôi.

Trò chuyện lan man một hồi,Mạc Can và tôi chợt lạc vào lĩnh vực văn chương lúc nào không biết. Ông thố lộ: “Tui mê những con chữ từ hồi còn nhỏ xíu. Những con chữ là một cái gì đó rất thu hút tui. Chúng giống như những điều bí mật lạ lùng mà tui khát khao khám phá. Tui tẩn mẩn đánh vần ngay cả những miếng giấy báo gói xôi... Rồi về sau, khi lớn hơn, tôi đọc bất cứ thứ gì kiếm được, từ những cuốn truyện bình dân cho tới những tác phẩm nổi tiếng. Còn chuyện viết của tôi lạ lắm. Có nhiều khi tui ngồi ngơ ngẩn, tâm trí để ở đâu đó, mà ngón tay thì cứ nguệch ngoạc lên bàn những từ ngữ chợt nảy ra trong đầu. Đó cũng là cách mà tôi viết truyện sau này, cứ gom nhặt từng chữ, từng câu như con kiến tha mồi, lâu dần đầy tổ.”

Khát khao đọc, viết ấy hình thành quá sớm, nhưng rất lâu về sau mới có điều kiện phát triển. Ông kể: “Hồi đầu, có những phóng viên tới tìm tui, viết bài về tui. Rồi dần dần thân quen, họ bảo, sao ông không thử viết xem thế nào, ông có nhiều vốn sống, nhiều tư liệu và mối quan hệ với giới nghệ sĩ, nếu tự viết được thì hay lắm. Từ đó, tui tập tành viết những bài viết, mẩu tin về giới nghệ sĩ, những cuộc biểu diễn gửi cộng tác với một số báo như Sân khấu, Thanh niên, Tuổi trẻ... Rồi tui cũng mày mò viết truyện, nhưng viết được một ít, gửi mãi không báo nào đăng hết. Truyện ngắn đầu tiên của tui được đăng báo là truyện “Người nói tiếng bồ câu”, kể về một nhân vật có hoàn cảnh tương tự như tui hồi ấy. Anh ta có khả năng đặc biệt, có thể trò chuyện với bồ câu. Anh ta viết lại những câu chuyện thú vị đó, nhưng gửi mãi chẳng ai đăng. Cuối cùng may sao có người đồng ý giúp anh ta một số tiền để xuất bản cuốn truyện. Nhưng khi về đến nhà, vợ anh ta bảo, thôi thì lấy số tiền này mua một chiếc xe, chạy xe ôm kiếm sống còn có ý nghĩa hơn. Anh ta nghe lời vợ. Những câu chuyện giữa anh ta và chim bồ câu thế là chẳng bao giờ được xuất bản... (Cười) Nhà văn Hồ Anh Thái không hiểu sao lại thích truyện này, đưa nó vào tuyển tập Truyện ngắn hay. Lần ấy có dịp ra Hà Nội biểu diễn, tôi tìm đến nhà xuất bản để cám ơn ông Thái. Tôi đứng mãi ngoài cửa, ngại ngùng, sợ toát mồ hôi. Tui tự thấy mình là một kẻ phàm phu, dốt nát, mà nơi ấy giống như một đền đài thâm nghiêm toàn những con người trí tuệ cao siêu. May sao nhà văn nữ Lê Minh Khuê, biên tập viên của NXB, trông thấy tui. Chị đã biết mặt tui qua màn ảnh, nên kéo vào trò chuyện. Chị hỏi tui có viết được truyện nào khác không, cho chị xem thử. Khi ấy, tui đã viết được khoảng phân nửa cuốn Tấm ván phóng dao, có mang theo bản thảo trong túi hành lý. Lúc viết thì cứ viết theo cảm xúc, chẳng qua là viết cho mình, để mình tự đọc, không nghĩ tới chuyện xa xôi. Nhưng tui viết câu cú lộn xộn, chấm phết lung tung lắm. Tui ngại quá không muốn đưa ra.Chị Khuê giục hoài, cuối cùng tui đưa cho chị. Sau đó, chị gọi cho tui, bảo rằng truyện hay, có nhiều ý tưởng, chỉ có câu cú hơi rối, nhưng ban biên tập sẽ giúp chỉnh sửa, rồi bảo tui cố hoàn thành cho hết truyện. Cuốn truyện ra đời như vậy đó.”

Tôi chưa đọc hết các tác phẩm của ông. Ngoài Tấm ván phóng dao, tôi chỉ đọc thêm được một truyện ngắn có tựa là “Chuyến xe đêm”, hình như đăng trên báo Phụ nữ Chủ nhật. Nhưng chỉ cần bấy nhiêu thôi, đã đủ để tôi nhận ra một phong cách văn chương. Tác phẩm văn học phần nào cũng giống như món ăn, có người thích món này, có người thích món khác, và món ngon lành số một đối với người này cũng có thể là món dở chịu không nổi đối với người kia. Vì vậy, không lạ gì khi báo chí rầm rộ viết về cuốn Tấm ván phóng dao hồi nó mới ra lò, có nhiều người trong giới viết văn cười khẩy: “Ông Mạc Can mà viết lách gì!”

Ông biết chuyện này. Nó cũng làm ông buồn, nhưng rồi ông vẫn tiếp tục viết, dũng cảm viết, vô tư viết, với niềm đam mê cháy bỏng. Tôi thích đọc truyện của ông vì nhận ra có bóng dáng mình, tâm sự của mình trong những nhân vật, tình tiết ấy.

Ngồi chuyện vãn thêm một lúc, ông từ giã tôi để chạy qua tòa soạn báo Khăn quàng đỏ, biểu diễn phục vụ các cháu thiếu nhi. Tôi tạm biệt ông, thầm chúc cho ông mạnh khỏe lâu dài, đem tiếng cười, niềm vui đến cho mọi người, và cũng thầm chúc cho “Người nói tiếng bồ câu” tiếp tục viết thêm nhiều tác phẩm thật hay.

Sài Gòn, 2005

(Báo Thể thao Tp.HCM, số 139-140 - tháng 6/2005)

Note: Hy vọng lần sau gặp lại Mạc Can sẽ có nhiều thông tin hơn về ông, về những gì ông trải qua sau thời gian ở Mỹ. Tự ông cũng đã và sẽ viết về mình, dĩ nhiên. Nhưng hình như người viết nào cũng luôn mong muốn có những tâm hồn bè bạn.